طراحی به‌مثابه استخراج

طراحی به‌مثابه استخراج

نویسنده: شهباز غفوری

طراحی، آن‌گونه که امروزه در جریان‌های غالب تعریف و اعمال می‌شود، دیگر فرآیندی بی‌طرف یا خنثی نیست. طراحی به نظامی از استخراج تبدیل شده است؛ سامانه‌ای که در پس هر شی، فضا، یا واسط، شبکه‌ای از منابع مادی، انرژی، کار انسانی و توجه ذهنی را بسیج می‌کند تا سازوکارهای سرمایه و کنترل را تداوم بخشد. طراحی دیگر صرفاً محیط‌ها را نمی‌سازد؛ بلکه از آن‌ها می‌کاهد؛ از زیست‌بوم، از اجتماع، و از ذهن.

در سطح مادی، طراحی به بهره‌کشی از منابع محدود می‌پردازد: فلزات نادر، سوخت‌های فسیلی، چوب، و آب. این عناصر از بستر طبیعی‌شان جدا شده، از معنا تهی می‌شوند و در زنجیره‌های تأمین جهانی‌ای جای می‌گیرند که سرعت، مقیاس و سود را بر هر چیز مقدم می‌دانند. صافی ظاهری طراحی مینیمالیستی معاصر اغلب خشونت پنهان این زنجیره استخراج را می‌پوشاند.

در سطح انسانی، طراحی زمان، توجه و نیروی کار را هدف قرار می‌دهد؛ اغلب از گروه‌های آسیب‌پذیر. اقتصاد پلتفرمی، واسط‌های کلیک‌محور، و معماری الگوریتمی، نه برای کرامت انسانی بلکه برای درگیری بیشتر و بازده بالاتر طراحی شده‌اند. طراحی کنونی افراد را به رفتار مطلوب وا‌می‌دارد، فضاها را برای مصرف حداکثری بهینه می‌کند، و تجربه‌ها را طوری شکل می‌دهد که وابستگی کاربران تداوم یابد.

حتی منابع فرهنگی نیز در امان نیستند. نمادها، سنت‌ها و هویت‌ها در فرایند زیبایی‌شناختی مصادره و بازبسته‌بندی شده و به بازار عرضه می‌شوند. نظام‌های دانایی محلی به‌سادگی با استانداردهای جهانی طراحی جایگزین می‌گردند؛ استانداردهایی که تفاوت را در نام کارایی یا سلیقه، هموار و بی‌اثر می‌کنند.

شناخت طراحی به‌مثابه استخراج، به‌معنای انکار کلیت طراحی نیست، بلکه به‌معنای افشای پیوندهای آن با قدرت است. این رویکرد، طراح را وادار می‌کند بپرسد: چه کسی مسئله را تعریف کرده؟ چه کسی از راه‌حل سود می‌برد؟ و چه کسی بهای آن را می‌پردازد؟

اخلاق طراحی پسااستخراجی با بازپیوند طراحی به سامانه‌های اجتماعی و زیست‌محیطی آغاز می‌شود. این نگاه نو، به‌جای فرسایش، به باززایش می‌اندیشد؛ منشأ و سرنوشت مواد را به رسمیت می‌شناسد؛ و مراقبت را بر کنترل مقدم می‌داند. چنین طرحی با اجتماعات هم‌طراحی می‌کند، به تکثر شیوه‌های دانایی احترام می‌گذارد، و در برابر شتاب و یکنواختی مقاومت می‌ورزد.

در این تصور دیگر، طراحی نه لوله‌ای برای تبدیل نهاده‌ها به بازده، بلکه کنشی است مبتنی بر نگاهبانی، بازپرداخت، و هم‌آوایی با نظام‌های زنده. سنجه‌ی طراحی خوب، نه صرفاً آن‌چیزی است که می‌آفریند، بلکه آن‌چیزی است که حفظ می‌کند، حمایت می‌نماید، و از دست‌کاری در آن پرهیز می‌شود.